Lực lượng lao động hợp lý về cơ cấu và nâng cao về chất lượng, thực sự trở thành “đầu kéo phát triển” vẫn là thách thức đối với nông thôn sau 10 năm thực hiện chương trình mục tiêu quốc gia (MTQG) về xây dựng nông thôn mới (NTM).

Thu nhập thấp, trình độ tụt hậu

Theo đánh giá của nhiều chuyên gia, giai đoạn 10 năm qua cơ cấu lao động nông thôn chuyển dịch rất chậm chạp, khu vực nông nghiệp vẫn chiếm trên 50% tổng số việc làm. Thị trường lao động nông thôn có xu hướng bi già hóa do lao động di chuyển (đặc biệt là lao động trẻ, lao động nữ) từ khu vực nông thôn ra đô thị. Cơ cấu lao động theo chuyên môn kỹ thuật, theo nghề nghiệp, theo ngành có sự chuyển động rất chậm. Đặc biệt, có sự tụt hậu đáng kể về thu nhập so với lao động khu vực thành thị và các dịch vụ phục vụ sản xuất và đời sống con người.

Theo số liệu của Tổng cục Thống kê, giai đoạn 2010 - 2018, ở khu vực nông thôn, lao động trình độ cao đẳng tăng 19,6%/năm, đại học tăng 10,52%/năm và sơ cấp tăng 8,54%/năm và có xu hướng tăng nhanh. Trong đó, nhóm “thợ có kỹ thuật lắp ráp và vận hành máy móc thiết bị” và nhóm lao động nghề “chuyên môn kỹ thuật bậc cao” có tốc độ tăng trưởng rất cao . Cụ thể, nhóm “thợ có kỹ thuật lắp ráp và vận hành máy móc thiết bị” tăng 7,89%/năm, đạt 3,28 triệu người vào năm 2018, tỷ trọng tăng từ 5,34% lên 8,91 %. Nhóm lao động nghề “chuyên môn kỹ thuật bậc cao” tăng 7,7%/năm, đạt 2,21 triệu người vào năm 2018, tăng từ 1,86 lên 3,29.

Mặc dù có những tín hiệu tích cực, nhưng so với với con số 15,15% ở khu vực thành thị, tỷ trọng lao động chuyên môn kỹ thuật bậc cao của nông thôn còn quá thấp. Điều đó có nghĩa là lao động chất lượng cao không về nông thôn để phục vụ. Chất lượng lao động nông thôn thấp báo động. Năm 2018 vẫn còn đến 87,18% lao động nông thôn không được đào tạo. Chỉ có 2,53% lao động có trình độ sơ cấp, và 1,76% trình độ trung cấp (trình độ phù hợp nhất với lao động nông thôn). Đáng chú ý là lao động trình độ trung cấp giảm với tốc độ rất cao, 12,3%/năm, lao động có trình độ cao đẳng chỉ chiếm 4,36% và lao động trình độ độ đại học chỉ chiếm 4,03. Điều đó kéo theo thu nhập của lao động nông thôn ở mức thấp, và khoảng cách thu nhập giữa thành thị và nông thôn ngày càng lớn. Năm 2010, bình quân một lao động thu nhập 2,132 triệu/tháng, năm 2018 đạt 3,766 triệu/tháng. Trong cùng thời kỳ, tốc độ tăng thu nhập của lao động thành thị gần gấp đôi lao động nông thôn, 8,81%/năm so với 4,74%. Năm 2010 bằng 73,34%, giảm còn 60% năm 2018.

Đây chính là rào cản cho việc áp dụng tiến bộ khoa học kỹ thuật vào nông thôn, cũng như tạo áp lực gia tăng dòng di cư nông thôn - thành thị trong thời gian tới

Kết nối nông thôn - đô thị

Quy hoạch hệ thống đô thị và nông thôn quốc gia đến năm 2020 tỉ lệ đô thị hóa nước ta là 45%; đến năm 2025 là 50%. Điều này sẽ tạo những cơ hội và thách thức mới đối với cơ cấu việc làm, dân cư. Tỷ lệ cư dân nông thôn được dự báo sẽ còn giảm mạnh. Làm thế nào để kích hoạt xu thế tích cực nông dân giỏi ở lại nông thôn, và hạn chế xu hướng tiêu cực bỏ ruộng đất, bỏ nông nghiệp do kém cạnh tranh đang là bài toán đặt ra đối với chương trình MTQG về xây dựng NTM trong giai đoạn tiếp theo.

Phát biểu tại Hội thảo tham vấn chuyên gia về "nhận diện các vấn đề trong xây dựng NTM giai đoạn 2010-2020 và định hướng cho giai đoạn 2021-2030", Tiến sĩ Đặng Kim Sơn,Viện nghiên cứu thị trường và thể chế nông nghiệp, Học viện nông nghiệp Việt Nam đưa ra giải pháp, xây dựng mô hình phát triển bao trùm gắn kết các ngành, các vùng, các thành phần kinh tế lại với nhau. Ông Sơn đưa ra ví dụ, giữa 80, Trung Quốc phát triển phía Đông, bỏ rơi phía Tây. Kinh tế phát triển mạnh nhưng mất công bằng xã hội, với 700 triệu dân thoát bần cùng, 900 triệu đủ sống, 400 triệu trung lưu, chênh thu nhập cao trên thế giới. Trong khi đó Úc, New Zealand, Canada và Đông Á (Nhật, Hàn Quốc, Đài Loan) “phát triển bao trùm” mọi địa phương, gắn mọi ngành có lợi thế. Tư sản, trí thức, công nhân, nông dân, thợ thủ công đều là chủ thể, thu nhập cao, tạo điều kiện phát triển thị trường. Cụ thể, Hàn Quốc phân đều các đô thị về các vùng trong cả nước, khiến trong quá trình phát triển thu nhập thành thị và nông thôn đều nhau.

Đồng quan điểm, Tiến sĩ Nguyễn Lan Hương, Viện trưởng, Viện nghiên cứu, tư vấn giáo dục nghề nghiệp và an sinh xã hội cho biết: Cần phải phát triển nông thôn cả theo chiều rộng và chiều sâu, liên kết sản xuất giữa các vùng các ngành nghề chứ không chỉ đơn thuần là mỗi làng một sản phẩm. Bà Nguyễn Lan Hương đặc biệt lưu tâm đến vấn đề an sinh xã hội của người dân. Cần có chính sách hỗ trợ những sinh viên, người đi làm ăn xa về điều kiện sống để khi họ có điều kiện quay về phục vụ nông thôn.

Cần quan tâm ủng hộ mạnh nông dân bảo vệ thị trường, hỗ trợ phát triển nông nghiệp, giữ lao động hoặc thu hút lao động về khu vực nông thôn, loại bỏ sự khác biệt về mức sống, điều kiện sống giữa nông thôn và đô thị. Sự phát triển của cảnh quan và môi trường nông thôn là cơ sở để giữ lại và thu hút những người có năng lực và tầng lớp trung lưu quay về sống ở nông thôn.