Năm 2014, hợp tác xã (HTX) cộng đồng Nặm Đăm chính thức đi vào hoạt động. Đến nay, HTX đã phát huy được hiệu quả kinh tế từ cây dược liệu, đồng thời kết hợp với kinh doanh dịch vụ du lịch mang lại thu nhập cao, bền vững cho các xã viên và nhiều hộ dân trong xã.

Tìm lối thoát nghèo từ sản vật địa phương

Năm 2012, ông Lý Thà Tủng, thôn Nặm Đăm, thị trấn Tam Sơn, huyện Quản Bạ, Hà Giang bắt đầu trồng dược liệu thay thế cho cây ngô, cây lúa. Ban đầu chỉ là những cây trồng thử nghiệm như đương quy, atiso... Sau vài vụ đầu tiên cho thu nhập cao, từ 360m2 ban đầu, đến nay gần như toàn bộ diện tích đất trồng cây của gia đình ông Tủng đã chuyển sang trồng dược liệu. Học theo thành công ban đầu của ông Tủng, người dân thôn Nặm Đăm dần dần chuyển những diện tích đất nông nghiệp hiệu quả thấp sang trồng cây dược liệu. Năm 2014, chính những hộ người Dao ở thôn Nặm Đăm thành lập HTX cộng đồng Nặm Đăm với định hướng trồng cây dược liệu và sản xuất các sản phẩm từ dược liệu theo nhu cầu thị trường.

Anh Lý Tà Dèn, Giám đốc HTX cho biết, cây dược liệu cho giá trị cao hơn các loại cây truyền thống nhưng lại khó trồng. Ban đầu, người dân trồng tự phát, không có kỹ thuật nên hiệu quả chưa được như dự tính. “HTX thành lập năm 2009 nhưng phải đến cuối năm 2014 mới bắt đầu hoạt động vì thiếu vốn, các xã viên cũng rút dần. Đến năm 2015 mới có lãi”, anh Dèn chia sẻ.

Hiện nay, bên cạnh việc áp dụng kỹ thuật gieo trồng theo tiêu chuẩn GAP, giữ gìn môi trường chế biến an toàn, dược liệu bảo đảm không chứa tác nhân gây bệnh như chất độc sinh học và hóa chất,... HTX cộng đồng Nặm Đăm còn chú ý tới việc bảo tồn, phát huy nguồn gen dược liệu quý bản địa.

Từ khi triển khai dự án “Bảo tồn nguồn gen cây thuốc quý của người Dao”, HTX đã khắc phục tình trạng “tuyệt chủng” của một số cây dược liệu trong tự nhiên do nạn khai thác triệt để, thu mua hàng loạt với khối lượng lớn, liên tục trong nhiều năm trước đây.

Năm 2016, HTX kết hợp với Trung tâm Nghiên cứu và Phát triển cây thuốc dân tộc cổ truyền Việt Nam triển khai dự án Bảo tồn nguồn gen cây thuốc quý của người Dao. “Vườn ươm bảo tồn nguồn gen hiện đảm bảo việc cung ứng giống dược liệu cho HTX và các hộ dân có nhu cầu. HTX cũng tư vấn kỹ thuật cho các hộ dân với từng giống cây dược liệu có thể trồng trong vườn, trên ruộng hoặc dưới tán rừng để cung cấp nguyên liệu cho HTX”, anh Dèn cho biết.

Nỗ lực vượt khó

Là địa bàn có 100% đồng bào dân tộc Dao sinh sống, người dân đều am hiểu về cây dược liệu, điều kiện địa lý, thổ nhưỡng phù hợp với nhiều loại cây dược liệu quý hiếm có giá trị cao, nhưng những năm đầu HTX cộng đồng Nặm Đăm vẫn gặp không ít khó khăn. Với sự nỗ lực của các thành viên cũng như sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền địa phương, đến nay, HTX đã tạo dựng được thương hiệu sản phẩm, sản xuất, kinh doanh ổn định. Từ đó, hoạt động sản xuất, sơ chế, chế biến dược liệu có doanh thu ngày một tăng, tạo sự tin tưởng với người tiêu dùng. Nhằm nâng cao giá trị sản xuất, HTX đầu tư xây dựng hoàn thiện hệ thống cơ sở vật chất như: nhà tắm lá thuốc; hệ thống nhà xưởng sơ chế, chế biến dược liệu với diện tích trên 4.000m2; nồi chiết suất bằng hơi có công suất 1,5 tấn nguyên liệu/ngày; vườn bảo tồn cây thuốc người Dao với tổng diện tích hơn 0,3ha...

Để đảm bảo nguồn nguyên liệu đầu vào, mỗi năm HTX triển khai trồng từ 5 - 10ha cây dược liệu như: đương quy, huyền sâm, kim ngân hoa, củ hoành tinh, củ dòm... Bằng việc đầu tư cơ sở vật chất, hơn 5 năm, HTX sơ chế, chế biến hơn 100 tấn nguyên liệu từ cây artiso, đương quy; hơn 100 tấn dược liệu thu hái tự nhiên. HTX sản xuất được một số sản phẩm như: cao Atiso; cao củ dòm; cao mạnh gân hoạt cốt; cao ích não; trà gừng, dầu xoa bóp Nặm Đăm; cao hà thủ ô; nước tắm thảo dược… Trong đó, có hai sản phẩm đạt 3 sao OCOP là cao Atiso và trà gừng Cao nguyên đá. Mỗi năm HTX tạo công ăn việc làm liên tục cho 30 lao động, khoảng 15 lao động thời vụ với mức thu nhập từ 4 - 5 triệu động/người/tháng.

Anh Lý Tà Dèn, Giám đốc HTX cộng đồng Nặm Đăm, chia sẻ: Năm 2015, doanh thu HTX chỉ đạt trên 400 triệu đồng, năm 2019 đạt trên 1,7 tỷ đồng, trong 6 tháng đầu năm 2020, do ảnh hưởng của dịch Covid-19 doanh thu của HTX bị giảm so với cùng kỳ các năm trước nhưng vẫn đạt trên 1,4 tỷ đồng. Hiện nay, HTX đang tạo việc làm thường xuyên cho 20 lao động địa phương. Tuy vậy, HTX còn gặp không ít khó khăn, như chưa tiếp cận được các nguồn vốn vay tín dụng trong việc xây dựng cơ sở hạ tầng; sản phẩm của HTX đa phần là các bài thuốc cổ truyền, thực phẩm chức năng nên việc công bố chất lượng cho các sản phẩm còn gặp nhiều khó khăn; cán bộ, nhân viên kinh doanh phần lớn xuất phát từ nông thôn nên còn yếu về truyền thông, maketing và mở rộng sản xuất. Để tiếp tục đạt được kết quả cao trong việc sản xuất, kinh doanh dược liệu, thời gian tới HTX tiếp tục mở rộng vùng trồng cây dược liệu, mở rộng quy mô sản xuất; tìm đối tác ký hợp đồng thuê gia công sản phẩm, thực phẩm chức năng; tập huấn cho nhân viên về nghiệp vụ sản xuất, kinh doanh; tăng cường công tác xúc tiến quảng bá sản phẩm; bồi dưỡng nghiệp vụ sản xuất, kinh doanh cho cán bộ, thành viên HTX…

Liên kết phát triển sản phẩm OCOP gắn với du lịch

Được biết đến là nơi bảo tồn nguồn gen cây thuốc quý của huyện Quản Bạ, HTX cộng đồng Nặm Đăm đã liên kết với 5 HTX dược liệu khác trên địa bàn huyện Quản Bạ cùng nghiên cứu, tạo ra nhiều sản phẩm OCOP từ nguồn cây dược liệu sẵn có của địa phương, đồng thời tạo sự liên kết với người dân cùng phát triển cây dược liệu dưới tán rừng. Để tạo sự đa dạng các sản phẩm, HTX đã phát triển dịch vụ tắm lá thuốc phục vụ du khách, góp phần vào phát triển du lịch tại địa phương.

Anh Lý Tà Dèn chia sẻ: “Nhờ có sự quan tâm của cấp ủy, chính quyền địa phương, cùng sự giúp đỡ của các chuyên gia đầu ngành về y dược, HTX đã xây dựng được hệ thống nhà xưởng, dây chuyền sản xuất mỹ phẩm, thực phẩm, tinh dầu với khu sơ chế dược liệu rộng hơn 4.000m2; có nồi chiết suất bằng hơi công suất 1,5 tấn nguyên liệu/ngày; vườn ươm giống nhà kính rộng 1.200m2; khu dịch vụ du lịch và tắm lá thuốc cho du khách... Không chỉ hơn 20 xã viên HTX có việc làm, mà dược liệu do người dân tự trồng, khai thác trong tự nhiên cũng được thu mua. Từ chỗ đồng bào trong thôn không có việc làm, quanh năm chỉ biết làm nương rẫy, cuộc sống khó khăn thì nay cuộc sống đã tốt hơn xưa nhờ vào việc làm thuê và bán dược liệu cho HTX. Các sản phẩm của HTX được bán tại rất nhiều điểm dừng chân trên Cao nguyên đá Đồng Văn, các địa điểm du lịch để giới thiệu sản phẩm đặc trưng đến với du khách xa gần, đồng thời vươn ra ngoài địa bàn Hà Giang đến với nhiều nơi trong cả nước”.

Bên cạnh việc phát triển các sản phẩm dược liệu, HTX đã xây dựng một khu nhà tắm lá thuốc dân tộc Dao với 14 phòng để quảng bá và cho du khách trải nghiệm tắm lá thuốc có tác dụng chữa các bệnh về xương khớp, những du khách đi treckking mệt mỏi sẽ được thư giãn, phục hồi sức khỏe. Đây cũng là một sản phẩm du lịch mới tại Làng Văn hóa du lịch cộng đồng Nặm Đăm, các du khách nghỉ tại các homestay trong làng đến trải nghiệm bản sắc văn hóa địa phương./.