Trong mười hai con giáp, rắn là con giáp thứ 6 và có vị trí quan trọng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng và phong tục của dân tộc Việt Nam. Rắn là loài động vật hoang dã tồn tại trong thiên nhiên nhưng không tách khỏi đời sống con người. Từ xa xưa, trong sinh hoạt văn hóa dân gian, rắn ít khi vắng mặt. Rắn đại diện cho sự biến đổi và tái sinh. Giống như rắn lột xác để tái sinh, con người cũng cần phải không ngừng đổi mới, vượt qua giới hạn của bản thân để trở nên tốt đẹp hơn. Do đó, rắn được xem là biểu tượng của sự sống lâu, sức khỏe dồi dào và may mắn.

Nhìn hình tượng rắn ở góc độ văn học dân gian, chúng ta có thể thấy rắn xuất hiện rất nhiều trong các truyện cổ tích. Truyện cổ tích “Thạch Sanh”, mặc dù có nhiều dị bản khác nhau nhưng đều kể về một con trăn tinh hay chằn tinh tu luyện lâu năm chuyên đi hại người. Mỗi năm, dân làng phải nộp cho chằn tinh một mạng người, song cuối cùng nó bị tiêu diệt bởi chàng Thạch Sanh hiền lành, dũng cảm. Không chỉ để lại ấn tượng sâu sắc trong lĩnh vực văn học, tích chuyện Thạch Sanh đánh chằn tinh còn được lưu lại trong dòng tranh dân gian Đông Hồ. Truyện "Rể trăn" xuất hiện hai con trăn đối lập nhau, một con là hiện thân của chàng trai có diện mạo đẹp đẽ, hiền lành, tốt bụng, con còn lại có hình hài gớm ghiếc chuyên đi hại người. Hay trong huyền thoại Thần Tản Viên, rắn xuất hiện trong vai trò là con trai vua thủy tề bị trẻ trăn trâu đánh chết vứt bên bờ sông được một chàng trai tốt bụng cứu sống, sau đó rắn quay lại trả ơn. Trong truyền thuyết “Sơn Tinh, Thủy Tinh”, rắn lại xuất hiện dưới hình hài là những con thủy quái hay còn gọi là thuồng luồng, đại diện cho thế lực siêu nhiên mang theo những hiểm họa đe dọa mùa màng, sự sinh tồn của con người. 

Trong kho tàng  tục ngữ Việt Nam, rắn được nhắc nhiều trong những câu tục ngữ ngắn gọn, súc tích, mang nhiều hàm ý khác nhau, vừa tốt, vừa xấu. Ví dụ những người tính cách thẳng thắn thường được ví với "Thẳng như rắn bò", những kẻ trâng tráo, mắt luôn thao láo liếc ngang, nhìn dọc được xem là "Thao láo như mắt rắn ráo". Những kẻ có hành động lén lút, sợ sệt thì  "Len lét như rắn mùng năm",  kẻ hay bịa đặt, ba hoa quá sự thật "vẽ rắn thêm chân", những kẻ hay kêu la "Oai oái như rắn bắt nhái", người hay gân cổ cãi cọ "Bạnh cổ như cổ hổ mang"... 

Trong đồng dao, ca dao, câu đối của người lao động xưa cũng có nhiều hình ảnh về rắn như: "Bao giờ cho đến tháng ba, ếch cắn cổ rắn tha ra ngoài đồng", "Rồng rắn lên cây, có cây núc nác, có nhà hiển vinh","Cây xương rồng, giồng đất rắn, long vẫn hoàn long, Quả dưa chuột, truột một gang, thử ăn thì thử”. 

Đối với người Việt Nam, rắn không phải là loài vật thân thiện với con người. Theo quan niệm dân gian, rắn là con vật hiểm ác, tinh quái và có phần gian xảo, vì những đặc tính đó mà con người thần thánh hóa loài rắn, thờ cúng rắn như một vị thủy thần. Nhắc tới rắn, bao giờ người ta cũng kèm theo những điều xấu. "Miệng hùm nọc rắn" là chỉ nơi nguy hiểm. “Khẩu Phật tâm xà” là miệng nói điều tốt lành, nhân đức nhưng trong tâm thì vô cùng hiểm độc. Việc xem rắn như là thuỷ thần gắn với những ý niệm về sông nước của cư dân nông nghiệp và tương đối phổ biến ở nhiều vùng, cho đến ngày nay vẫn còn chứng tích. Các đền thờ rắn xuất hiện dọc theo các con sông Hồng, sông Cầu, sông Đuống. Hiện nay tại tỉnh Thanh Hóa, đền thờ rắn được đặt tại xã Cẩm Lương, huyện Cẩm Thủy cạnh suối cá thần hay tại đình làng Phú Bài, xã Thủy Phù, Hương Thủy, Thừa Thiên Huế có lập bài vị thần hai vị thần rắn là ông Dài, ông Cụt. Việc thờ thần rắn là hình tượng tiểu biểu nhất trong tục thờ thủy thần.

Trong lĩnh vực phong thủy, linh vật rắn đại diện cho nguồn năng lượng mạnh mẽ và bí ẩn. Nó được xem là vị thần bảo hộ, mang lại sự thịnh vượng và bình an cho gia chủ. Hình ảnh rắn uốn lượn thường được sử dụng trong trang trí với niềm tin rằng nó sẽ thu hút năng lượng tích cực và xua đuổi tà ma. Nhờ ý nghĩa tâm linh, hình tượng con rắn trong văn hóa đã được ứng dụng trong các công trình kiến trúc mỹ thuật Việt. Chúng là hiện thân của quyền năng, sự linh thiêng và khát vọng may mắn của dân tộc. Từ những ngôi đền cổ kính đến các công trình hiện đại, rắn hiện diện với nhiều hình thái phong phú. Có khi là những đường chạm khắc tinh xảo trên cột đá, có lúc lại hóa thân thành những bức phù điêu sống động trên mái ngói. Trong tín ngưỡng thờ Mẫu của người Việt, trên thần điện, bên cạnh các tượng thờ như Tam tòa thánh mẫu, Ngũ vị vương quan, Tứ vị chầu bà thì bao giờ cũng có một đôi thường là thanh xà và bạch xà nằm vắt ngang phía trên điện thờ chính. Nếu tìm hiểu thần tích của các thần trong đạo Mẫu có thuyết cho rằng Quan lớn đệ ngũ, tức quan lớn Tuần Tranh có gốc tích là một con rắn: “Quan Tuần gốc tích là con rắn thần ở sông Đò Tranh thường gây ra những trận sóng lớn ở khúc sông đó”.

 Hình tượng rắn đi từ đời sống tâm linh đến đời sống thường ngày có thể thấy rắn có một vị trí khá quan trọng đời sống văn hóa tâm thức của người dân Việt Nam.