Thời gian vừa qua, thị trường trái phiếu doanh nghiệp (TPDN) đã từng bước phát triển theo đúng định hướng, trở thành kênh huy động vốn trung, dài hạn quan trọng, góp phần giảm sự phụ thuộc vào nguồn vốn tín dụng ngân hàng. Bất ổn, rủi ro giảm bớt nhờ những quy định mới chặt chẽ.
Thị trường TPDN bất ổn vì đâu?
Từ năm 2019 đến nay, khối lượng phát hành TPDN tăng nhanh, bình quân khoảng 467 nghìn tỷ đồng/năm. Năm 2021, mặc dù có giảm trong các tháng đầu sau khi triển khai Luật Chứng khoán và Luật Doanh nghiệp, nhưng thị trường đã nhanh chóng lấy lại đà phát triển với khối lượng phát hành năm 2021 đạt mức 637 nghìn tỷ đồng. Quy mô thị trường đến cuối năm 2021 tương đương 15% GDP.
Mặc dù đạt được những kết quả tích cực về quy mô huy động vốn nhưng sự phát triển nhanh của thị trường cũng đã phát sinh các rủi ro mới. Một số doanh nghiệp có tình hình tài chính yếu nhưng phát hành trái phiếu với lãi suất cao, khối lượng lớn. Quy định hiện chỉ cho phép nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp được mua và giao dịch TPDN riêng lẻ nhưng thực tế nhiều nhà đầu tư cá nhân nhỏ, lẻ đã vi phạm quy định để trở thành nhà đầu tư chuyên nghiệp, mua TPDN riêng lẻ hoặc góp vốn thông qua hình thức hợp đồng hợp tác đầu tư theo pháp luật dân sự. Một số tổ chức cung cấp dịch vụ chưa tuân thủ quy định pháp luật, chưa đảm bảo đạo đức nghề nghiệp, hợp thức hóa hồ sơ chào bán, hồ sơ xác định nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp hoặc cố tình chào mời không đúng đối tượng nhà đầu tư đối với TPDN riêng lẻ.
Nguyên nhân của tình trạng này là việc thực thi chính sách, tính tuân thủ của một số doanh nghiệp phát hành, tổ chức cung cấp dịch vụ chưa cao; nhận thức của nhà đầu tư còn hạn chế, đặc biệt là các nhà đầu tư cá nhân; công tác thanh tra, kiểm tra gặp khó khăn do số lượng doanh nghiệp phát hành lớn. Theo ông Trịnh Quang Anh - Chủ tịch Hội Nghiên cứu thị trường liên ngân hàng Việt Nam, sự tăng nhanh của thị trường TPDN một phần do DN không tiếp cận được vốn vay ngân hàng chuyển sang phát hành TPDN. “DN đàm phán với ngân hàng về ưu đãi và được ngân hàng gợi ý mua TPDN. Ngân hàng tiếp tục giới thiệu để người dân đầu tư TPDN. Nhưng khổ nhất nhà đầu tư, bởi họ nghĩ rằng, TPDN được ngân hàng bảo lãnh và có bảo hiểm tiền gửi”. Đây là tình cảnh mà hàng trăm nhà đầu tư cá nhân mua TPDN Tân Hoàng Minh đã mắc phải khi “Nhân viên ngân hàng giới thiệu TPDN của Tân Hoàng Minh thì chúng tôi phải tin chứ, vì không tin ngân hàng thì biết tin ai?” - chị Nguyễn Linh, người đã mắc gần 2 tỷ đồng vào TPDN Tân Hoàng Minh than thở.
Quy định chặt chẽ để thị trường minh bạch, bền vững
Ngày 16/9/2022, Chính phủ đã ban hành Nghị định số 65/2022/NĐ-CP sửa đổi, bổ sung một số điều của Nghị định số 153/2020/NĐ-CP theo nguyên tắc tuân thủ điều kiện phát hành trái phiếu quy định tại Luật Chứng khoán, Luật Doanh nghiệp và bổ sung các quy định theo thẩm quyền của Chính phủ để tiếp tục phát triển thị trường TPDN minh bạch, bền vững, bảo vệ quyền lợi cho cả doanh nghiệp phát hành và nhà đầu tư, khắc phục bất cập trên thị trường thời gian vừa qua. Nghị định bổ sung quy định về hồ sơ chào bán trái phiếu bao gồm: kết quả xếp hạng tín nhiệm theo các trường hợp và lộ trình thực hiện; hợp đồng ký kết với đại diện người sở hữu trái phiếu trong trường hợp chào bán cho nhà đầu tư chứng khoán chuyên nghiệp là cá nhân và xác nhận của ngân hàng thương mại về việc mở tài khoản nhận tiền mua trái phiếu.
Nghị định bổ sung quy định doanh nghiệp phải mua lại trước hạn bắt buộc khi vi phạm phương án phát hành (trong đó có phương án sử dụng vốn) hoặc vi phạm pháp luật; trước và sau khi phát hành phải có công bố thông tin về khả năng đảm bảo thanh toán, báo cáo kiểm toán tình hình tài chính và kiểm toán tình hình sử dụng vốn theo mục đích phát hành đã được công bố. Tài sản bảo đảm của trái phiếu phải được định giá và đăng ký biện pháp bảo đảm. Bổ sung các quy định để tăng tính chuyên nghiệp của nhà đầu tư cá nhân khi mua TPDN riêng lẻ, hạn chế tối đa nhà đầu tư cá nhân nhỏ lẻ gian lận để mua TPDN riêng lẻ đồng thời tăng cường tính minh bạch và tuân thủ pháp luật của các tổ chức cung cấp dịch vụ. Bổ sung quy định để thiết lập thị trường giao dịch có tổ chức và hoàn thiện quy định về cơ chế quản lý, giám sát. Bộ Tài chính có trách nhiệm đánh giá việc thực hiện cơ chế chính sách; quản lý, giám sát tổ chức kiểm toán, doanh nghiệp thẩm định giá khi cung cấp dịch vụ liên quan đến TPDN; Ngân hàng Nhà nước có trách nhiệm giám sát các tổ chức tín dụng khi cấp phép cho các tổ chức này cung cấp dịch vụ đấu thầu, đại lý phát hành trái phiếu.
Bộ Tài chính tiếp tục khuyến nghị các chủ thể tham gia thị trường cần tuân thủ quy định của pháp luật. Đối với các nhà đầu tư cá nhân, cần có đủ năng lực để đánh giá được đầy đủ rủi ro khi đầu tư vào TPDN, không nên mua trái phiếu thông qua chào mời mà không tìm hiểu kỹ về tình hình tài chính của doanh nghiệp phát hành và các điều kiện, điều khoản của trái phiếu, hoặc chỉ mua trái phiếu vì lãi suất cao. Mọi hành vi “lách” các quy định của pháp luật không chỉ khiến nhà đầu tư chịu nhiều rủi ro, tổn thất khi mua trái phiếu mà còn bị xử lý nghiêm minh theo quy định của pháp luật./.